Nie takie średniowiecze ciemne...

Jan Hlebowicz: Niedawno ukazała się Księdza najnowsza książka: "Przeszłość obecnych obszarów archidiecezji gdańskiej". Nasza diecezja jest raczej młoda, ma dopiero 90 lat...

Ks. dr Leszek Jażdżewski: Patrzę na historię Kościoła gdańskiego nie tyle przez pryzmat administracyjnego początku diecezji (1925) czy archidiecezji (1992), ale miasta, należącego początkowo do archidiecezji gnieźnieńskiej w sufraganii kołobrzeskiej, potem kujawskiej ze stolicą w Kruszwicy i wreszcie - włocławskiej. Zanim utworzona została diecezja gdańska, na terenie Pomorza funkcjonował Kościół sięgający swoją tradycją 997 roku, kiedy do Gdańska przybył św. Wojciech i ochrzcił mieszkańców nadmotławskiego grodu.

Zanim przyszły święty przybył do Gdańska część mieszkańców miasta mogła być już chrześcijanami?

Mogła. W 966 roku państwo Mieszka I formalnie przyjęło chrześcijaństwo. Wraz z nową wiarą powstawały miejsca kultu - kościoły. Badania archeologiczne potwierdzają, że ok. 980 roku, czyli 17 lat przed przybyciem św. Wojciecha, została zbudowana w Gdańsku kaplica grodowa. Była to pierwsza katolicka świątynia w mieście Gyddanyzc. Prawdopodobnie część ludności Gdańska została objęta chrześcijańską ewangelizacją jeszcze przed 997 rokiem. Potwierdzają to wykopaliska archeologiczne, podczas których odnaleziono m.in. bursztynowe krzyżyki.

"Przeszłość obecnych obszarów archidiecezji gdańskiej" to pierwszy z trzech tomów opisujący średniowieczną historię gdańskiego Kościoła do czasów reformacji. Czym wyróżniał się ten okres?

Średniowiecze to złoty czas w historii europejskiego, polskiego i gdańskiego Kościoła, który w tym okresie stał się wielkim mecenasem nauki, kultury i sztuki. Szczególnie działalność oświatowa i charytatywna Kościoła gdańskiego zapisała się w jego dziejach chwalebną kartą. Do najstarszych należą szkoły kościelne, w tym klasztorne i parafialne, gdzie uczono czytania, pisania, religii, śpiewu i łaciny. Wielki wkład Kościoła widać również na polu zakładania bibliotek. Jedna z nich powstała już pod koniec XII wieku w Oliwie. Kolejna w 1413 roku w parafii NMP w Gdańsku. Z kolei działalność charytatywna realizowana była na polu szpitalnictwa. Szpitale zakładane przy świątyniach katolickich pełniły rolę przytułków, w których schronienie otrzymywali chorzy, ale także biedni, bezdomni oraz osoby starsze i samotne. Jak widać, nie takie średniowiecze ciemne, jak je często malują.

Gdański Kościół troszczył się także o "kobiety upadłe".

Wiek XIV zapisał się czarnymi zgłoskami w historii ludzkości. Klęski nieurodzaju, wojny, powodzie, "czarna dżuma", głód sprawiły, że tysiące ludzi wędrowało w poszukiwaniu pracy i chleba. Prostytucja była dla wielu biednych i bezdomnych kobiet najłatwiejszym sposobem zarabiania pieniędzy i stawała się wielkim problemem dla władz miast. Kościół potępiał grzech nierządu, a jednocześnie wziął prostytutki pod opiekę. W Gdańsku być może już na początku XIV wieku przy kaplicy św. Magdaleny powstała wspólnota pokutnic, "kobiet upadłych", które chciały zmienić swoje życie. Pokutnice otrzymały od Kościoła przywileje, dzięki którym mogły zerwać z procederem prostytucji. Miały prawo nauczać, łowić ryby, a także zbierać jałmużnę. Warto dodać, że żebractwo w średniowieczu było bardzo dochodowym zajęciem.

Książka pełna jest historycznych ciekawostek. W osłupienie może wprawić czytelnika opis średniowiecznych Mszy św., które znacznie różniły się od współczesnych.

W kościele panował wielkich ruch i rwetes. W celu uatrakcyjnienia liturgii w niektórych świątyniach wprowadzono różnego rodzaju przedstawienia, a także grę na fletach, trąbach i innych instrumentach. Zdarzało się, że wierni wydłubywali ze ścian świątyni tynk albo kawałki cegły, które uważano za "posiadające moc". Niezwykłym zjawiskiem była masowa kradzież... święconej wody. Wierni wierzyli w jej uzdrawiające moce. Z czasem chrzcielnice były zamykane na kłódkę. Kościół chciał w ten sposób zapobiec praktykom magicznym lub pseudomagicznym. Plagą było bieganie od ołtarza do ołtarza, przy których odprawiano tzw. Msze prywatne. W tym samym czasie w świątyni mogło odbywać się nawet kilkanaście Eucharystii jednocześnie. Co ciekawe mieszkańcy Gdańska często przychodzili tylko na Podniesienie Najświętszego Sakramentu. Duża część osób wychodziła z kościoła zaraz po Przeistoczeniu i nie zostawała na Komunii św. Ujednolicenie Mszy św. nastąpiło dopiero w XVI wieku podczas Soboru Trydenckiego