Uratowane spod pruskiego topora

W prezbiterium archikatedry w Oliwie znajdują się renesansowe stalle. Przez wieki były wykorzystywane nie tylko jako miejsca siedzące dla cysterskich ojców i braci, ale też zdarzyło się, że jako... opał.

Dziś też korzysta się z nich podczas liturgii.
Archiwum AG

Stalle i ławy, które dziś można oglądać w archikatedrze oliwskiej, zostały stworzone w czasach renesansu. Nie zachowały się wcześniejsze, gotyckie, z których korzystali cystersi i ich goście. Zostały zniszczone bezpowrotnie przez wojska gdańskie w 1577 r. podczas napadu na miejscowość w trakcie wojen miasta z królem Stefanem Batorym.

W roku 1603 i 1604, za rządów opata Dawida Konarskiego, oliwscy bracia wykonali stalle dla 70 zakonników, które umieścili wzdłuż nawy głównej, od transeptu do czwartego przęsła. Stalle są dwupoziomowe, na dole jest 8 siedzisk, u góry – 9. Z przodu dolnych siedzeń ściana jest podzielona na 8 pól oddzielonych od siebie kolumienkami korynckimi. Zaplecki podzielone na 9 pól, dekorowane ornamentami liniowymi i kwiatowymi, przedstawiają postacie apostołów.

Wśród bogactwa ornamentyki wyobrażone są także postacie świętych Bernarda i Benedykta oraz Chrystusa Boleściwego i Najświętszej Maryi Panny. Napisy to krótka charakterystyka św. Benedykta, przykazania kościelne, Dekalog i testament św. Bernarda z Clairvaux o następującej treści: „Pozostawiam Wam trzy rzeczy pod rozwagę, którymi zajmowałem się w miarę sił: 1. Nikogo nie złościłem, a gdy do tego doszło, starałem się załagodzić sprawę. 2. Mniej ufałem swojemu osądowi niż osądom innych. 3. Gdy mnie zraniono, nie domagałem się zemsty. Widzicie, pozostawiam Wam miłość, pokorę i cierpliwość. Zmarł w 1153 roku”.

Stalle wieńczy dekoracyjny baldachim. Z przodu i po bokach nad każdym siedzeniem umieszczono rzeźbione wimpergi [wykończenia w kształcie wysokiego trójkąta – przyp. aut.] o barokowych cechach. Na deskach bocznych znajdują się bogato zdobione ornamentami z motywami kwiatowymi płaskorzeźby. W górnej części deski od strony wschodniej zobaczyć można datę „Domini 1604”. Częstym motywem są tu narzędzia męki Pańskiej. Dostrzec także można płaskorzeźby przedstawiające św. Jana Ewangelistę, św. Łukasza, Matkę Bożą Bolesną (siedzenia przy ścianie północnej), Chrystusa Cierpiącego (przy ścianie południowej) i św. Bernarda.

Pod względem rzeźbiarskim cenniejsze są jednak stalle znajdujące się w transepcie północnym, naprzeciwko dawnego ołtarza głównego. Wykonane w 1599 r. z drewna dębowego, mają cztery siedzenia. Pulpit dekorowany jest ornamentem roślinnym, natomiast cztery zaplecki wypełnione są pięknymi płaskorzeźbami przedstawiającymi papieża Grzegorza Wielkiego, św. Hieronima, św. Augustyna i św. Ambrożego. W zwieńczeniu stalli umieszczona jest tarcza z imieniem Jezusa.

Taki stan wyposażenia utrzymał się aż do czasu kasaty klasztoru w 1831 roku. Wtedy też kościół cysterski zaadaptowano na parafialny i za urzędowania proboszcza Jana Bluhma stalle przeniesiono do krużganków, gdzie niszczały. Część z nich została nawet porąbana i przeznaczona (o, zgrozo!) na opał. Na unikatowość tego zabytku zwracali uwagę gospodarzom kościoła malarz prof. Johann Carl Schultz i rzeźbiarz Rudolf Freitag. W 1875 r. starało się je kupić gdańskie muzeum, ale sprzeciwił się temu Jan Nepomuk Marwicz, biskup chełmiński. Placówka zgłosiła chęć kupna ponownie w 1883 r., tym razem sprzeciwiła się temu rada parafialna w Oliwie i przekazała zabytek do odnowienia dopiero w 1889 r., za urzędowania Mikołaja Kryna. 17 października 1889 r. odrestaurowane stalle, zredukowane jednak na skutek zniszczeń do dzisiejszych rozmiarów, ustawiono w prezbiterium.

Warsztat snycerski cystersów oliwskich cieszył się dużym powodzeniem wśród fundatorów. Podobne stalle, wykonane w Oliwie, upiększają do dzisiaj katedry w Krakowie, Gnieźnie i Włocławku. Te, które dziś można oglądać w archikatedrze, nie dorównują wprawdzie pod względem artystycznym stallom barokowym kartuzów w Kartuzach czy gotyckim ławom w Pelplinie, należą jednak do cennych pozostałości sztuki klasztornej w Oliwie.