Strach przed pustką

W północnym ramieniu transeptu oliwskiej archikatedry znajduje się dawny ołtarz główny kościoła, który w 1688 r. został przeniesiony z prezbiterium, by zrobić miejsce dla monumentalnego dzieła fundacji opata Hackiego.

Dzieło oddaje charakterystyczny dla Gdańska styl renesansu niderlandzkiego.
wikimedia commons

W naszej trwającej już wiele tygodni wycieczce po archikatedrze oliwskiej chcemy zatrzymać się w jej transepcie. Tak nazywa się nawę poprzeczną kościoła, która jest prostopadła do jego osi i położona pomiędzy prezbiterium a resztą budynku. Północna część transeptu oliwskiej świątyni oddzielona jest od reszty kościoła balustradą – tam właśnie przechowywany jest Najświętszy Sakrament. Tabernakulum znajduje się w ołtarzu położonym przy północnej ścianie transeptu, nazywanym ołtarzem Zwiastowania lub ołtarzem św. Kazimierza. Ufundował go w 1635 roku opat Jan Grabiński. W jego nastawie znajdują się trzy obrazy malowane na desce, przedstawiające dzieje odkupienia. W głównym polu na olejnym obrazie widzimy scenę Zwiastowania. Dzieło to nosi wyraźne cechy warsztatu Hermanna Hahna i jest możliwe, że mogło nawet wyjść spod jego pędzla. Ponadto w kondygnacji górnej znajduje się obraz przedstawiający Trójcę Świętą, a w predelli – scenę wygnania z raju.

Przy zachodniej ścianie północnego ramienia transeptu znajduje się, wsparta na dwóch drewnianych kolumnach, empora dla śpiewaków, a pod nią piękna rzeźbiona późnorenesansowa stalla z czterema siedziskami, wykonana w 1599 r. z drewna dębowego. Zdobią ją bogate ornamenty, herb fundatora opata Dawida Konarskiego oraz płaskorzeźby przedstawiające czterech doktorów Kościoła.

Natomiast na przeciwnej, wschodniej ścianie ustawiony jest ołtarz Trójcy Świętej, który dawniej był głównym ołtarzem oliwskiego kościoła. W 1688 r. został przeniesiony z prezbiterium, by zrobić miejsce dla monumentalnego ołtarza fundacji opata Hackiego. Według różnych danych można stwierdzić, że prace przy jego budowie rozpoczęto już w 1583 r., kiedy to w klasztornym warsztacie powstał zwykły ołtarz (altare simplex). 15 lutego 1594 r. kupiono dla mensy kamienną płytę. Biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski 14 sierpnia 1594 r. poświęcił ołtarz wraz z całym kościołem. Nastawę wykonano w drewnie lipowym w latach 1604−1606. Pomalował ją i pozłocił Wolfgang Sporer. Twórcami reliefowej ornamentyki byli prawdopodobnie bracia konwersi. Wstępując do cysterskiego klasztoru, Rafał Kos, siostrzeniec opata Konarskiego, przekazał na ołtarz sumę 1400 guldenów.

W swoim wyglądzie oddaje on charakterystyczny dla Gdańska styl renesansu niderlandzkiego, manieryzmu, którego wyróżnikiem jest strach przed pustką (horror vacui). Odznacza się renesansową symetrią. Oparte na prostych figurach geometrycznych podziały dzielą przestrzeń, która jest całkowicie wypełniona dekoracjami, a trzony korynckich kolumn, do jednej trzeciej wysokości owinięte opaską, w wyższej partii oplecione są liśćmi winorośli.

W predelli ołtarza umieszczony jest obraz przedstawiający Izraelitów niosących Arkę Przymierza. Na brunatnoszarym tle wyodrębniają się biało-czerwono-złote szaty kapłanów i złocenia zdobień Arki. Po otwarciu predelli można zobaczyć liczne relikwie, opisane i obszyte atłasem. Znajdującą się nad obrazem drewnianą nastawę ołtarza podzielono na trzy pola. Pośrodku mamy Trójcę Świętą: Bóg Ojciec z tiarą na głowie trzyma w rękach kulę z krzyżem i krzyż z potrójną poprzeczką (papieski) oraz Chrystus w koronie i złotym płaszczu trzymający w rękach kulę z krzyżem i krzyż z dwiema poprzeczkami (arcybiskupi). Siedzą na obłokach podtrzymywanych przez anioły, a nad nimi unosi się gołębica symbolizująca Ducha Świętego.

Na zewnętrznych konsolach stoją figury świętych apostołów Piotra i Pawła. Między parami kolumn, w ruchomych skrzydłach, znajdują się cztery reliefy ze scenami Bożego narodzenia, zmartwychwstania, wniebowstąpienia i zesłania Ducha Świętego. Na rewersach skrzydeł widzimy wyobrażenia czterech ewangelistów, a we wnękach alegorie Kościoła (Ecclesia) i Religii (Religio). We wnęce znajduje się cytat ze św. Cypriana z Kartaginy, który w tłumaczeniu brzmi: „Kto nie chce uznać Kościoła za matkę, ten nie może zwać Boga Ojcem”. Powyżej przedstawieni są patroni cysterskiego klasztoru, czyli Matka Boża z Dzieciątkiem, a nad Nią św. Bernard z Clairvaux. Po bokach umieszczono figury Mojżesza i św. Jana Chrzciciela. Ołtarz zwieńcza scena ukrzyżowania.