Traktat, który zmienił bieg historii

Historia opactwa cysterskiego w Oliwie sięga 1186 roku, kiedy to książę pomorski Sambor I sprowadził tu zakonników z Kołbacza. Od tego momentu obecność cystersów zaczęła odgrywać kluczową rolę w kształtowaniu lokalnego krajobrazu kulturowego, gospodarczego i religijnego. Z czasem opactwo oliwskie stało się znaczącym ośrodkiem nauki i sztuki. Mnisi gromadzili cenne księgi, prowadzili skryptorium, gdzie przepisywano i ilustrowano manuskrypty, a także dbali o rozwój muzyki sakralnej. Los jednak nie oszczędzał opactwa. Wielokrotnie padało ono ofiarą wojen i konfliktów. Szczególnie dotkliwe były zniszczenia dokonane przez Krzyżaków oraz w czasie potopu szwedzkiego, gdy najeźdźcy zdewastowali część zabudowań. Mimo to zakonnicy zawsze z determinacją odbudowywali swą siedzibę.

Aby w pełni zrozumieć znaczenie pokoju oliwskiego, należy cofnąć się do burzliwych wydarzeń połowy XVII wieku. W 1655 roku wojska szwedzkie pod wodzą króla Karola X Gustawa wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej, rozpoczynając okres znany w polskiej historiografii jako potop szwedzki. Wojna ta była częścią szerszego konfliktu, tzw. II wojny północnej (1655–1660), w którą zaangażowane były także inne państwa regionu. Najazd szwedzki zbiegł się z trudnym okresem w historii Polski, osłabionej wcześniejszymi konfliktami, w tym powstaniem Chmielnickiego. Początkowe sukcesy Szwedów, którzy w krótkim czasie opanowali znaczną część kraju, w tym Warszawę i Kraków, zdawały się zwiastować upadek Rzeczypospolitej. Jednak opór społeczeństwa, symbolizowany przez bohaterską obronę Jasnej Góry oraz stopniowe odwracanie się fortuny wojennej, m.in. dzięki zaangażowaniu Stefana Czarnieckiego, doprowadziły do wyparcia najeźdźców.

  Oryginalny zapis przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych, Zbiór Dokumentów Pergaminowych, sygn. 5611. Domena publiczna

Konflikt polsko-szwedzki był jednak tylko częścią skomplikowanej sytuacji geopolitycznej. Równolegle toczyły się wojna Rzeczypospolitej z Moskwą (od 1654 roku), i konflikt szwedzko-duński. W tej złożonej sytuacji paląca stawała się potrzeba uregulowania stosunków poprzez traktat pokojowy. Negocjacje rozpoczęły się pod koniec 1659 roku, a za miejsce rozmów obrano opactwo oliwskie. Wybór nie był przypadkowy - klasztor, mimo wcześniejszych zniszczeń, oferował neutralną przestrzeń, odpowiednią do dyplomatycznych ustaleń. Ponadto cystersi cieszyli się powszechnym szacunkiem, a ich siedziba leżała na terenie stosunkowo bezpiecznym, z dala od głównych frontów działań wojennych.

Ciąg dalszy artykułu w 18. numerze "Gościa Gdańskiego" na 4 maja.